• A wydaje mi się, że rzeczywistość o bardzo prostej i budującej konstrukcji ma przede wszystkim to do siebie, że pomimo całej swojej drastycznej dotkliwości jest też dotkliwie nierzeczywista. Jest uogólniona, zbiorowa, gromadnie nagłośniona, budująco i sensotwórczo sfabrykowana, a więc musi być niesprawdzalna w języku, czyli w wierszach (może Piotr Sommer coś takiego miał na myśli, kiedy pisał: „W tych międzysensach znajduje się cały człowiek,/ włazi tam gdzie widzi trochę miejsca”) [s. 150-1].

• Chodzi o to, że jakieś przeżycie, w tym wypadku miłość, okazuje się elementem serialu egzystencjalnego, który składa się z fabuł i matryc, z gotowych kodów i wzorów. Zdanie „Chciałbym cię pocałować w jakimś innym języku” oznaczałoby więc myśl o takim przeżyciu, dla którego musiałyby istnieć słowa, których w ogóle nie ma. Zazwyczaj jest inaczej: nowe doświadczenie obraca się w jakąś słowną postać, która już zawczasu posłużyła się swoimi własnymi regułami, opracowując rzeczywistość tego doświadczenia [152][2].

• Myślę więc, że można odsłaniać pewne mechanizmy wiersza, pokazywać rozmaite „króliki” i częstokroć akcentować, że to jest „zrobione”. Chodzi mi o taki efekt alienacyjny jak w teatrze Brechta, powiedzmy, gdzie pokazuje się, że tutaj tak naprawdę nie ma iluzji, bo wszystko jest iluzją, skoro przez cały czas jest teatralnie „robione” [s. 78].

• Alegoria tropów ma właściwą sobie narracyjną spójność, swoją systematyczność, i właśnie tę spójność, tę systematyczność ironia przerywa, rozbija[3].

• Nie ma żadnej narracji bez refleksji, żadnej narracji bez dialektyki, a to, co ironia rozbija (według Friedricha Schlegla), to jest właśnie ta dialektyka oraz ta refleksyjność, tropy. Refleksyjność oraz dialektyczność tworzą system tropologiczny, system Fichtego, i właśnie ów system ironia niweczy[4].

• Tak więc w gruncie rzeczy „Esej o chmurach” jest pewnego rodzaju prześmiewaniem postmodernizmu dlatego, że jego teza jest doskonale postmodernistyczna. W wierszu mówi się o nieuchwytności wszystkiego, o rzeczywistości jako czymś mgławicowym, czymś na kształt obłoków. Ale to wszystko jest zbyt łatwe, zbyt prostodusznie wypowiedziane. I wiersz zdaje sprawę z tej prostoduszności, wyśmiewa ją, bawi się tematem [s. 55].

• U Freuda jest taki prosty pomysł, że coś, co już na dobre wprowadziło się do świadomości, zawsze zużywa się i zanika – nieuchronnie. I to jest dosyć straszne, a zarazem ekscytujące, bo znaczy, że nawet gdyby coś zostało w całej zupełności zrozumiane, odhaczone, odfajkowane, to i tak trzeba by pójść dalej, pewnie w jakiś odurzający lub prostoduszny fałsz. Innymi słowy, zawsze chodzi o silny pozór, ponieważ występują tylko silniejsze i słabsze złudzenia: prawdopodobnie mocna świadomość jakiejś prawdy nie mogłaby się aż tak łatwo zużyć, żeby dokumentnie przepaść. Czyli takiej świadomości nigdy nie ma, ona w przyrodzie po prostu nie występuje. Przypomina mi się czyjeś pytanie: właściwie dlaczego prawda jest tak mało prawdziwa? Papa Czas zwija nam wszystkie prawdy i archiwa, człowiek idzie po dywaniku i nagle wali nosem w parkiet, bo nastąpiło szarpnięcie i dywanik pierzchnął  [s. 176-177].

• Konwój ma genezę językową, chodziło o próbę napisania tekstu rozwijającego się z jednego słowa. […] Na pewnych znaczeniach słowa „konwój” (nie na samym słowie, można by zbudować dużą konstrukcję metafizyczną; może nie religijną, bo religia potrzebuje prostszych figur genetycznych i przestrzennych. Mój pomysł polegał na tym, aby wyjść od nieszczęśliwego słowa i przez cały czas patrzeć, co się kroi jako taka czy inna konstrukcja alegoryczna i w jaki sposób pomagać takim konstrukcjom w szybkim rozpadzie. Chodzi więc o zaobserwowanie tego, jak ze słowa „konwój” rozwija się, a następnie szczęśliwie w nim rozprasza pewna metafora. Jest to więc – mówiąc jeszcze inaczej – zwykły ludzki mechanizm z obsesyjnym napędem na jedno słowo [s. 63].

• Mam też nadzieję, że Konwój nawiązuje też trochę do rzeczywistości intelektualnej czy ideologicznej, z jaka przez dłuższy czas mieliśmy do czynienia. Myślę tu o wymiarze transgresji, wymiarze teologii negatywnej, wymiarze bezpośredniości doświadczenia, i tak dalej [tamże].

• Interesujący jest moment, kiedy nie można dokonać rozróżnienia, kiedy nie da się mówić osobno o języku i osobno o rzeczywistości. Chodzi pewnie o to, aby te dwa żywioły zbiegły się w jednym paśmie. Być może język do tego dąży. Mnie się wydaje, że język nie ma żadnych większych ambicji, jeśli chodzi o nierzeczywistość, mnie się wydaje, że język widzi rzeczywistość trochę inaczej, niż my ją widzimy – też w języku, naturalnie, ale w innej jego warstwie, powiedzmy: bardziej powierzchownej. Być może język czasem do nas mówi, że i on, język, i ona, rzeczywistość, zasługują na inne traktowanie [s. 168].

• W grę wchodzi chyba przede wszystkim usposobienie naturalne, czyli temperament. Tak zwane usposobienie naturalne, cokolwiek to znaczy. Osobowość. Nie przypuszczam, aby można było zejść poniżej głęboko osobistej skłonności, która dla czyjegoś spojrzenia może mieć zauważalny wymiar, cóż, znów „tak zwanego” losu albo „wizji obiektywnej”. Chyba musi istnieć jakaś namiętna skłonność, jeśli pragnie się dziesiątkować każdą ruchliwą armię metafor i sprowadzić całość do zera. Oczywiście dziesiątkowanie armii metafor i sprowadzanie wszystkiego do zera jest operacją wrogiej armii metafor, nastawionej na odwrót i klęskę. Występuje wówczas armia samobójczych metafor, które nie znoszą figur pragnących utrzymać się przy życiu [s. 180-181].

[3] P. de Man, Pojęcie ironii, przeł. A. Sosnowski, w: „Literatura na Świecie” 1991, nr 10-11, s. 31.

[4] Tamże, s. 34.

[5] „Proces, w którym podporządkowujemy się  językowi i reszcie porządku symbolicznego, Žižek nazywa ujarzmieniem [subjectivization]. Choć przypomina to formowanie się poststrukturalistycznego podmiotu, różnica polega zdaniem Žižka na tym, że ujarzmienie należy postrzegać jako proces dwustronny. Z jednej strony porządek symboliczny, czyli wielki Inny, poprzedza nas i mówi przez nas. Na przykład rodzimy się już w określonej rodzinie, nosimy jakieś nazwisko, zajmujemy jakąś pozycję społeczno-ekonomiczną, wyznajemy określoną religię itd. Z drugiej jednak strony, ponieważ porządek symboliczny jest niepełny, czyli u swoich podstaw ma brak (brak, który jest podmiotem), sposób, w jaki włączymy te elementy do Symbolicznego i ułożymy w narrację, jest zawsze nasz własny. Na przykład możemy wyrzec się rodziny i zmienić nazwisko, wymyślić nową religię itd.” T. Myers, Slavoj Žižek, dz. cyt., s. 60.

[6] Por.: „Człowiek zachowuje się tak, jakby to on był twórcą i władcą języka, podczas gdy to język jest panem człowieka. Być może zawinione przez człowieka odwrócenie tej relacji władzy przed wszystkim innym wpędza jego istotę w nieswojość. To dobrze, że dbamy o staranność mówienia, ale nic to nie daje, dopóki język służy nam przy tym tylko za środek wyrazu. Ze wszystkich przemów, jakie my, ludzie, możemy współwypowiedzieć sami z siebie, język jest przemową najwyższą i wszędzie pierwszą”. M. Heidegger, Budować mieszkać myśleć, w: tegoż, Odczyty i rozprawy, przeł. J. Mizera, Kraków 2002, s. 128.